فَبَشِّرْ عِبَادِ (۱۷) بندگان من را مژده بده... :
الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ آنان که سخن را با دقّت مىشنوند
فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ و بهترین آن را پیروى مىکنند
أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ آنانند که خداوند هدایتشان نموده
وَأُوْلَئِکَ هُمْ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ و آنانند همان خردمندان.
سوره الزمر - آیه ۱۸و17
چو بشنوی سخنِ اهلِ دل، مگو که خطاست
سخن شناس نِئی؛ جانِ من، خطا اینجاست.
سرم به دنیی و عُقبی فرو نمی‌آید
تبارک الله از این فتنه‌ها که در سر ماست.
هرصاحب نظری بزرگترین دغدغه اش این است که می تواند آیا آزاد فکرکند؟ واگرآزاد فکرکرد آیا میتواند آن را به دیگران عرضه کند؟
تعریف آزادی اندیشه نیز کارسهل و آسانی نیست ویک مفهوم کاملا پیچیده است وموانعی هم ازنظرسیاسی وامنیتی واجتماعی وعلمی دارد که درادامه توضیح میدهیم.
آزادی اندیشه فقط درارائه فکرنیست بلکه آزاد اندیشی درقبول یک فکرهم بسیارمهم است. بعضی ازمخالفین آزادی اندیشه فکرکردن راموضوع خطرناکی می دانند وخیلی زود ازعواقب آن می ترسند درواقع اجازه فکروتامل به خود راه نمی دهند وحتی به دیگران اجازه برخورد ومواجهه با اندیشه های نو را نمی دهند .
اگردرجامعه ای به دلیلی فضایش امنیتی و یا انتظامی شد و یا جامعه دچاررکود فکری شد یا مداحی و پاچه خواری مدمعیشت وقدرت وعلم شد مطمئنا افراد صاحب نظروفکردرهرحوزه ای ازدانش که باشند دچارخودسانسوری میشوند وکالای فکری خود را حتی به اهلش ودرمحیطهای نسبتا مناسب هم ارائه نمی دهند خلاصه عطایش را به لقایش می بخشند.
درچنین جامعه ای افرادفرصت طلب وجاهل میدان دارمیشوند وجهل وتعصب وافراط وتفریط درامورمیدان دارمیشوند. منطق وتعقل وتفکرواعتدال برای مدتی رخت برمی بندد.
آیا میتوان درچنین فضای تاریک فکری منتظرفرج خورشیدهای نورانی وتوسعه وپیشرفت باشیم؟
آزادی اندیشه کاربسیاری ازاهل علم نیست.بسیارازاهل علم هستند که یک سری دانش هائی فرامی گیرند وبعد تحت عنوان استاد به دیگران انتقال می دهند و سقفی ازمعیشت وآسوده گی هم برسرخود می زنند ومعمولا مدیران علمی نیز ازچنین وضعیتی خرسند وشادمان هستند.
آیا وضعیت زمان وموقعیت فعلی ما درجهان چنین وضعیتی را می طلبد؟
حتی درجائیکه کرسی آزاد اندیشی برقرارمیشود آنقدراطراف کارمصلحت اندیشی میشود که درواقع آزاد اندیشی اتفاق نمی افتد .
نمی دانم بطورجدی چه کسی یا کسانی و چه نهادی و یا نهادهائی میخواهد به مطالبه رهبری لبیک بگویند.؟
آیا بصورت صوری وتشریفاتی میتوان به آزادی اندیشه وفکررسید؟
همه چون وچراها ومشکلات ودغدغه هائی که درحوزه آزاد اندیشی وجود دارد هم درعلوم دینی واسلامی می باشد و هم درحوزه علوم انسانی .
آیا وقت آن نرسیده است که بخود آئیم ودرموضوعات مختلف آنهائی که اندیشه ای برای عرضه دارند کالای خود رابمیدان آورند.
ما امروزازطریق انواع رسانه ها در بیرون مرزهای جغرافیای خود درهجوم ومعرض هزاران فکرواندیشه حق وباطل هستیم که با هیچ سیستم وفیلتری هم قابل کنترل ومهارنیست. هرروزصدها سوال واشکال وابهام وپرسش درجامعه بصورت سیل روان میشود وهیچ مانعی هم نمی تواند مانع آن باشد. تنها راه آن برگزاری کرسی های جدی آزاد اندیشی است.
واین البته وظیفه کسانی است که ازعهده فکربرمی آیند. اینکه فکرواندیشه چگونه شکل می گیرد وخلق میشود وچه فرایندی راطی میکند نیازبه بررسی وتجزیه وتحلیل دارد. آن چیزکه مسلم است با دستورودیکته وانشاء وبخشنامه هم شدنی نیست . تنها راهش همان بمیدان آمدن اصحاب فکرواندیشه است.
حالا اگرصاحب فکری درزمینه ای ارائه مطلبی و یا کتابی کرد وکسانی اوراازحقوق مسلمش هم محروم کردنند اگرفردبه راهش ایمان داشته باشد چنین جهادی خواهد کردونگران نخواهدشد.
مسلم است که در راه آزادی باید هزینه هائی هم پرداخت شود؛ نباید بخاطراحتمال ضرر ازوظیفه ویا اظهارحق و اندیشه ای خودمان رابازبداریم.
وطبیعتا آزاد اندیشان که میخواهند جلوترازدیگران حرکت کنند وچراغی برافروزند ممکن است درچاهائی گرفتارآیند ولی بلاخره سنت الهی برامداد نیز هست.
بنظرمن سخترین نوع آزاد اندیشی درحوزه دین است زیرا دین صاحب ومالک حقیقی دارد و آن خدا ومعصومین هستند وما کاره ای نیستیم بخصوص درحوزه تشریع.
پس آزاد اندیشی دراین حوزه باید با مراعات تمام جوانب انجام بگیرد والا ما با صاحب دین درگیرشده ایم.
ممکن است امام زمان (عج) درحوزه علوم انسانی و یا علوم تجربی گذشت داشته باشند چون فی نفسه قدسی وارزشی نیستند ( البته صرف نظر ازنظریه ای که همه علوم رادرحوزه افعال الهی تفسیرکنیم) ولکن درحوزه دین که مبلغ وعیان کامل آن خود حضرت می باشند ازخطاها بساده گی عبورنمی کنند زیرا ممکن است که آزاد اندیش ازخط قرمزهائی عبورکند.
اینجا باید دانست وایمان داشت که دین اسلام صاحب دارد و بصورت ویژه مسائل درحوزه دین رارصد میکند وفرق بین خادم وخائن راخوب می داند و می شناسد.
توسل به خود اولیاء دین معنای عمیقی دراینجادارد.
نتیجه اینکه درست است که درتاریخ اسلام آزاد اندیشان بزرگی داشته ایم ولکن علمای ربانی وآنهائی که قلبشان مملو ازخشیت الهی بوده است همیشه با احتیاط قدمها رابرداشته اندهرچند که تحولاتی را هم آفریده اند.
حضرت امام راحل(ره) درحوزه فقه ازطرفی فرمودنند فقه مصطلح کافی نیست وازطرفی توصیه به فقه جواهری کردنند. همین مشی دردیگرحوزه های علوم اسلامی نیز باید رعایت شود .
دراینجا خوب است نگاه کنیم به مقدمه تفسیرقرآن المیزان و یا کتاب تاریخ تفسیرقرآن حبیب الله جلالیان که ببینیم چقدرتحت عنوان حریت فکربه حدودالهی تجاوزشده است.
ما دراین زمان باید ضمن آزاد اندیشی مواظب هرگونه انحرافی هم ازجانب خود باشیم وبا علم کافی ورعایت مسائل اخلاقی وایمانی دردین فکرکنیم وبیندیشیم و آن را نشروتوسعه دهیم.
اینجاست که وظیفه روشنفکران دینی بسیارسنگین وعمیق وحساس است ؛ ازیک طرف گرفتارسنت هستند وازیک طرف دیگرروبه مدرنیته وپیشرفت وتوسعه . تصمیماتی که اینجا گرفته میشود و آرائی که ارائه میشود همیشه نگران کننده است.
کسانیکه فقط با حوزه دین آشنا هستند دچارتحجرمیشوند وکسانیکه دوفرهنگی هستند(فرهنگ دینی وفرهنگهای دیگرحتی یک فرهنگ) دچارالتقاط. واین دوخطر(تحجروالتقاط) دامن آزاد اندیش را همیشه گرفته است.
اگردین اسلام باتفسیراهل بیتی آن رادارای رسالت علمی می دانیم وآن رادارای قدرت تمدن سازی میشناسیم راهی جزآزاداندیشی درآن نداریم ؛ رسالت بزرگی که امروزبرعهده متفکران دین شناس وآزاد اندیشان گذاشته شده است . هنری که ازعهده هرکس برنمی آید ونمی توان ازهمه دین شناسان انتظارآن را داشت.
خلاصه تعریف آزاد اندیشی یعنی اجتهادی فکورانه دراسلام اندیشی و آزادی اندیشه درتمامی بخشهای دینی.
